لایزنگان
معرفی مختصر:
لایزنگان روستایی است کوهستانی که از شمال به شهرستان نی ریز، از جنوب به روستای نوایگان و قلعه بیابان، از شرق به کوهستان بخش رستاق و از شمال غرب به روستاهای شکرویه و مروارید متصل می‌باشد و در جنوب شرقی استان فارس وشرق داراب قرار دارد. روستای لایزنگان به طور کامل شرایط و اوضاع جوی و اقلیمی یک نقطه میان کوهی را دارا است و از نقاط سردسیر شهرستان محسوب می‌گردد. آب و هوا در این روستا در فصل زمستان بارانی و برفی است و در فصل تابستان هوا نسبتاً خنک است. مردم لایزنگان مردمی مهمان نوازند و از مهمانانی که در تابستان به آنجا می آیند به خوبی پذیرایی می‌کنند. از این روستا گل‌های محمدی را به سراسر ایران بخصوص قمصر کاشان می‌برند. گل‌های محمدی در مکانی به نام سرحد (سردحد) وجود دارند. در این مکان شب ها بسیار سرد و روزها هوایی خنک و نسبتاً گرم دارد. بزرگ ترین واحد تولید گلاب و عرقیات جنوب کشور (صنایع تقطیر ساغر) در این مکان قرار دارد. روستای تاریخی لایزنگان، زیرمجموعه دهستان رستاق از توابع بخش رستاق شهرستان داراب است. این روستا در فاصله ۷۵ کیلومتری شهر داراب و ۳۵ کیلومتری رستاق (مرکز بخش) قرار دارد. روستای لایزنگان از نظر مختصات جغرافیایی در ۵۴درجه و ۵۵دقیقه طول شرقی و ۲۸درجه و۴۰دقیقه عرض شمالی قراردارد.
لایزنگان، بزرگ‌ترین دشت گل محمدی دیم جهان
بالغ بر ۵۰۰۰هکتار گلستان دیم محمدی و حدود ۵۰۰ هکتار گل محمدی آبی در این منطقه وجود دارد. با توجه به رویکرد مردم این روستا به کشاورزی صنعتی در چند سال اخیر و استفاده از وسایل و تجهیزات پیشرفته کشاورزی، سطح کشت هکتار گل محمدی آبی در سال ۱۳۹۲ بالاتر از ۱۰۰۰هکتار محاسبه گردیده است. برگزاری جشنواره‌های گل و گلاب‌گیری در این منطقه، همه ساله توجه بسیار گردشگرانی از داخل و خارج را به خود جلب کرده است.
تاریخ لایزنگان:
درباره تاریخ دقیق شکل‌گیری روستا کسی اطلاع دقیقی ندارد. اما به گفته افراد کهن‌سال روستا، طی سالیان متمادی افرادی به این روستا آمده و ساکن شدهاند. به گفته برخی افراد کهن‌سال، اولین گروهی که به این نقطه آمده‌‌اند، افرادی از همراهان و لشکریان تیمور لنگ بوده‌‌اند. برخی از افراد روستا نیز بر این باورند که این روستا در آغاز گبرنشین بوده و سپس افرادی از نقاط مختلف به این روستا آمده‌‌اند و ساکن شدهاند. سپس بر گبریان چیره شدهاند و آنها را از این نقطه بیرون رانده‌اند. مرحوم صداقت‌کیش نیز با توجه به سنگ قبری که در قبرستان قدیمی روستا یافته‌‌اند، معتقد بود در دوره شاه عباس کبیر افرادی در این روستا زندگی می‌کرده‌‌اند. این سنگ قبر تاریخ ۱۰۲۸هـ.ق را نشان میدهد و متعلق به فردی به نام ملاحسینعلی است. «عده‌ای از مردم نیز اعتقاد دارند که از اطراف شهر کرمان به این نقطه آمده‌‌اند. در این میان، گروهی روایت می‌کنند که از زابل به این منطقه آمده‌‌اند. عده‌ای نیز معتقدند که در یک لشکرکشی همراه با لطفعلی‌خان زند به این روستا آمده‌‌اند و…» بسیاری از نشانه‌‌ها از جمله فراوانی واژه‌های مترادف و صرف‌های متعدد از زمان‌های فعلی، بر این گفته های مردم صحه می‌گذارد و نشان میدهد هر طایفه ای، از جایی به این نقطه آمده‌‌اند و گونه‌‌های فرهنگی مختلفی را با خود به ارمغان آورده‌‌اند که بهتر است آن را نوعی ادغام فرهنگی بدانیم. با این همه، امروزه در این روستا با گویش واحدی روبه‌رو هستیم که آن را گویش لای‌زنگانی می‌نامند. «با توجه به برخی از سنگ‌نوشته‌‌ها که از دید پژوهشگر ان دور بوده، چنین به نظر می‌رسد که تاریخ شکل گیری این روستا از دوران صفوی فراتر است. روی این کتیبه‌‌های سنگی علایم و نوشته‌هایی را میتوان مشاهده کرد که در ایران پیش از اسلام در دیگر نقاط ایران نیز حکاکی شده است. برخی از این شکل‌ها مانند بز کوهی، سینه به سینه به آیندگان رسیده و امروزه میتوان آن را در طرح قالی‌های محلی این روستا نیز مشاهده کرد.
وجه تسمیه لایزنگان:
برخی از ساکنان و به ویژه سالخوردگان این روستا، اعتقاد دارند نام این روستا در قدیم «لُی زرو ـ loy-zaru» بوده است که به «لُی زنگو» تغییر یافته است. احتمال دارد بر اساس فرایندهای واجی، بعداً به صورت «لای زرو= l’y-zaru» و بعد به صورت لای زنگو=l’y-zangu تغییر تلفظ داده باشد. برخی نیز اعتقاد دارند در اصل این واژه لُی سنگو loy-sangu یا لُی سنگون loy-sangun بوده است.ازنظر فرایند های واجی این تغییر قابل توجیه است؛ بدین گونه که پس از چند ابدال بدین صورت درآمده است و حتی برخی این تلفظ را درست‌تر پنداشته‌اند. (سلامی، ۱۳۹۰: ۴۴) شایان ذکر است که از نظر قواعد ابدال در زبان فارسی، چنین فرایندی وجود دارد؛ یعنی حرف س به ز بدل شده است. چون ابدال ز به س هم در زبان فارسی قدیم داشته‌‌ایم، همچنان که در کلمه سگزی اتفاق افتاده و مرحوم معین در ذیل این واژه، سکزستان را آورده و بعد سکستان را (معین،۱۳۸۴: ۱۸۹۹). این ابدال در برخی از متون قدیمی از جمله در کتاب «تکلمة‌الاصناف» بارها و بارها تکرار شده است؛ از جمله کلمه «بازپسین» به صورت «باسپسین» که حرف «ز» به «س» بدل شده است. همچنین در ترجمه لفظ «العاقب» نوشته است: «باسپسین پیغامبران »(همان). جالب توجه است که نشانه این ابدال هنوز در برخی از واژه‌هایی که مردم این ناحیه به کار می‌برند دیده می‌شود؛ از جمله کلمه «مگس» را به صورت مَغَز ma’az و کلمه «تسبیح» را به صورت tazvi و tazbi تلفظ می‌کنند. از نظر طبیعی این روستا در لابه‌لای کوه‌ها واقع شده و چه بسا وجه تسمیه آن نیز از این جهت باشد. به ویژه اگر کلمه «لای l’y» [= لا] را به معنای «محوطه عمیق میان دو کوه، دره» بگیریم، در این صورت میتوان علت این نامگذاری را از جنبه طبیعی پنداشت. شایان یادآوری است که «واو» متصل شده به کلمه «سنگو» یا «زنگو» یای نسبت است و امروز به جای آن، «ان» نسبت را می‌افزایند و بدین ترتیب، لای‌زنگو را به صورت «لایزنگان» تلفظ می‌کنند. برخی از اهالی وسالخوردگان محل هم اظهار می‌کنند که این روستا با نام دیگری هم شهرت داشته است و آن «یوزگیر» و «یوزگیری» است. گویا دلیل نامیدن این منطقه بدین نام، این بوده که اهالی این روستا در قدیم «زنده‌گیر»هایی می‌ساختند و یوزپلنگ و روباه را به صورت زنده در آن به دام می‌انداختند و بعد پوست آنها را می‌فروختند. به همین علت بدین نام هم شهرت داشته است. در برخی از نامه‌های قدیمی مربوط بدین ناحیه که در دست است، به دنبال نام برخی از اعضای این روستا این کلمه به کار رفته است. بیت زیر نیز که گویا بیت اول یک دوبیتی و بیان حال فردی است که عاشق دختری از این منطقه بوده، بر چنین نظری صحه می‌گذارد:
خدا فرصت بده از رحم جُنگیر
بگیرم دختری از اهل یوزگیر
این مطلب، بخشی از مقاله «واژه‌ها و اصطلاحات کم‌کاربرد باغ‌داری در لایزنگان فارس» نوشته اکبر صیادکوه استاد دانشگاه شیراز و حسن رنجبر دانشجوی کارشناسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز است که در فصلنامه ادبیات محلی یاسوج در زمستان ۹۲ به چاپ رسیده است. برای دریافت فایل مقاله، به سایت ادبیات محلی یاسوج مراجعه کنید. علاوه بر این: «امروزه برخی گویشوران با اطمینان و قاطعانه می‌گویند لایزنگان در اصل لای زئننه است به معنی دره فرزانگان! این نظر را خسروی در کتاب «داراب شکوه فراموش شده پارس» به این شکل مطرح کرده: «لایزنگان: ترکیب سه واژه «لای» l’y به معنی دره و «زینه» z’na که در زبان اوستایی زئننه z’enanah به معنی هشیار و بیداردل و «گان» پسوند مکان است و در کل، به معنی دره‌ای که مردمی هوشیار در آن جا ساکن‌اند». این احتمال را هرچند نمی‌توان به کلی رد کرد، ولی باید گفت احتمالی است دور از ذهن‌تر از دیگر احتمال‌ها.» این روستا در دهستان رستاق قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۲۲۰۰نفر بوده است. تعداد 35شهید گلگون‌کفن جنگ تحمیلی از افتخارات و چهره‌های ماندگار روستای لایزنگان هستند که بر تارک این روستا می‌درخشند. ازجمله آیت‌ا… شیخ ابوالحسن مقدسی شیرازی، سردار شهید محمد اسلامی‌نسب، جواد اطاعت (هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی) و غلام منتظری (مدیرعامل شرکت نفت و گاز پارس جنوبی). آب و هوا در این روستا در فصل زمستان بارانی و برفی است و در فصل تابستان، هوا نسبتاً خنک است. مردم آنجا مهمان‌نوازند و از مهمانانی که در تابستان به آنجا می‌آیند، به خوبی پذیرایی می‌کنند و به خوبی با آنها رفتار می‌کنند. در این روستا مکان‌های دیدنی زیادی وجود دارد. غارها و چشمه‌ها بسیار زیاد است. محصولات روستا عبارت‌اند از: بادام، گردو، آلوزرد، انار، مویز، انجیر، هلو، پرتقال، نارنگی، توت، گوجه درختی، گل محمدی، شلیل، سیب و…
حیوانات زیادی از جمله خرگوش، آهو، پلنگ، بزکوهی، کفتار، روباه و… وجود دارد. از این روستا گل‌های محمدی را به سراسر ایران به خصوص قمصر کاشان می‌برند و از آنجا، گلابش را به مشهد مقدش و مکه مکرمه برده تا با گلاب خانه خدا و حرم امام رضا(ع) را بشویند. گل‌های محمدی در مکانی به نام سرحد (سردحد) وجود دارند. در این مکان، شب‌ها بسیار سرد و روزها هوایی خنک و نسبتاً گرم است.
* تلاش برای ثبت لایزنگان درفهرست معنوی یونسکو:
نامگذاری خیابان اصلی روستای لایزنگان داراب به نام کتاب نخستین گام این روستا به عنوان یک روستای دوستدار کتاب برای ثبت در یونسکو بود.
روزگاری مردم ایران در شب نشینی ها خود گلستان، دیوان حافظ، شاهنامه و مرزبان نامه می خواندند در حالی که این روزها دقایق در کنار هم بودن به واتس اپ بازی و حرف های بیهوده منتشر شده در فضای مجازی می گذرد. در حالی که مهاجرت از روستاها بیداد می کند در حدود نیم قرن نه تنها از جمعیت این روستا کاسته نشده است بلکه روز به روز بر تعداد مردمی که در روستا زندگی می کنند افزوده شده و این به خاطر دمیده شدن روح فرهنگ در کالبد این روستا است.
* لایزنگان برخوردار از بزرگ‌ترین واحد تولید گلاب و عرقیات جنوب کشور
بزرگ‌ترین واحد تولید گلاب و عرقیات جنوب کشور (صنایع تقطیر ساغر) در لایزنگان قرار دارد. افتخار لایزنگان همین بس که تجلیگاه حق، کعبه موعود را با گلاب ناب آن معطر می‌سازند. در بهار آنگاه که با وداع یار زردپوش، مردمان دسته‌دسته از باغات گل به سرای خویش بازمی‌گردند، دختران و پسر بچه هایی را می‌بینی که شاخه‌های گل را دور گردن خود حایل نموده و هلهله‌کنان و با سرور و نغمه شادی و زمزمه ترانه‌های محلی به سوی خانه سرازیر می شوند. بیشتر درآمد کلی مردم لایزنگان از طریق تولید محصولات دیمی باغی، کشاورزی و دامپروری تأمین می‌گردد. تنوع محصولات تولیدی باغی و کشاورزی زمینه بسیار مساعدی برای پیشرفت اقتصادی فرا رویمان قرار داده است. محصولاتی مانند گل محمدی، بادام، گردو، انجیر، انگور، مویز، انار، بنه، سماق و… که هرکدام در صنایع مختلف دارویی، غذایی، بهداشتی و آرایشی و… کاربرد دارند و می‌توانند در پیشرفت اقتصادی روستا نقش بسزایی ایفا کنند. گل محمدی بیشترین سهم را در اقتصاد مردم این منطقه داراست، تا جایی که از نظر کمیت، چهل درصد از گلستان‌های دیم ایران در منطقه لایزنگان واقع شده است و از نظر کیفیت، بهترین و مرغوب‌ترین اسانس گل محمدی موجود در دنیا متعلق به گل محمدی لایزنگان است. از طرف دیگر بافت قالی، گلیم و جاجیم جزو صنایع قابل اعتنای این روستا محسوب می‌شود. با وجود تمام این موارد، کمبود کارخانه‌های صنایعتبدیلی در این منطقه بیش از پیش احساس می شود که همت بالای مسئولان رادراین زمینه می طلبد.
* جاذبه‌های گردشگری روستای لایزنگان:
باغ‌ها سهم عمده‌ای در زیبایی وگردشگری این روستا برعهده دارد؛ به خصوص از اوایل فصل بهار تا اوایل فصل پاییز که قابلیت تنوع و سیاحت را دارا است. از جمله باغ‌های این روستا میتوان: باغکر، چاه زرد، چاه ریگو، بیشه، کل خوش آب کشکو، گلو آبک، گلو غرفته، گلواره‌ای، قرقوس، سسنک، نیگو و… را نام برد.
* باغکر:
منطقه‌ای بسیار دیدنی با درختان بلند و قطوری که سر به فلک کشیده، واقع در هشت کیلومتری شرق لایزنگان که با درختان گردو، سیب، زردآلو، انار و بادام و با چشمه و آب زلالش منطقه‌ای منحصر به فرد را خلق کرده و دارای یک استخر سیمانی پر از آب و درخت گردوی بسیار تنومند به قطر دو متر است و مکان مناسبی برای تفریح، استراحت و اسکان
می‌باشد.
* چاه ریگو:
در منطقه غرناک (حدود ده کیلومتری نرسیده به لایزنگان) در شرق لایزنگان قرار دارد و با درختان، میوه‌ها، چمن‌ها و چشمه زلالش با الهام از طبیعت نشانگر عظمت حق تعالی می‌باشد.
* کل خوش آب:
در این باغ درختان سر به فلک کشیده و چمنزارهای بلند، منظره‌ای شگفت‌آور به وجود آورده که چشم هر بیننده‌ای از دیدن آن خیره می‌ماند و به قدرت لاینفک پروردگار و هنر دست نقاش طبیعت پی می‌برد. در کنار راه، استخری به چشم می‌خورد که در فصل تابستان مکان مناسبی برای شنا است. آب این منطقه از درون شکافی که در ۱۵متری استخر است تأمین می‌گردد. این منطقه به دلیل آب شیرین و گوارا، یکی از خالص‌ترین آب‌های منطقه محسوب می‌شود که هر سال افراد زیادی برای تفریح و گردش به این منطقه زیبا که ارتفاع آن بالغ بر ۲۲۰۰متر است می‌آیند.
* گلو آبک:
منطقه‌ای خوش آب و هوا دارای درختان بادام، گردو و انار که سربه‌فلک ساییده و شاخه در شاخه قفل شدهاند و دارای چشمه‌ای است که از شکاف سنگ بیرون می‌آید و همچنین، دو استخر یکی با عمق دو و نیم متر و دیگری با عمق یک و نیم متر است که مکان جالبی برای دوست‌داران طبیعت است.
* سسنک:
سسنک حد فاصل کل خوش آب و کل کبوتر بوده و باغی با ظاهر آراسته و درختانی تنومند و دارای استخری به عمق دو و نیم متر و درختانی چون انار، گردو، توت، بادام و منظره زیبایش یکی از اماکن زیبای لایزنگان به شمار می‌آید.
* نیگو:
منطقه‌ای است زیبا دارای درختان قطور واقع در شرق لایزنگان با راهی سخت‌گذر که در ۲۰کیلومتری لایزنگان قرار دارد و یکی از دورترین باغ‌های روستا به شمار می‌رود. ارتفاع آن بالغ بر ۲۲۰۰متر و در پشت کوه مفک قرار دارد. از محصولاتش میتوان بادام، گردو، زردآلو، گل محمدی، انگور و… را نام برد. همچنین دارای چشمه‌ای است زیبا که این درختان را مشروب می‌سازد. این منطقه در بیشتر فصل‌های سال از طبیعت دل‌انگیز برخوردار است.
* کوشکو:
منطقه خوش آب و هوا در شمال لایزنگان علیا که دارای درختان گردو و بادام و گل محمدی است. این مکان به سه قسمت به نام‌های کل آب (کلاً)و کل بزگی و کل بید تقسیم شده که هر سه قسمت، دارای چشمه آب بسیار باصفا
هستند.
* مورکو:
منطقه‌ای با هوای بسیار دلپذیر و خنک، مخصوصاً باب طبع فصل گرم سال که دارای درختان انگور و گل محمدی فراوان است.گروه میراث وگردشگری رورنامه تماشا پیشنهاد می کند در ایام اردیبهشت و فصل تابستان با سفر به داراب و زرین دشت و گشت و گذار بهاری در این شهرستان ها سری هم به روستای بکر و قشنگ لایزنگان زده و ایامی خوش را در باغ و
بوستان های باصفای این روستای زیبای گردشگری ایران
بزنید.
* چاه پت و جلک:
منطقه چاه پت و جلک به عنوان دروازه ورودی به لایزنگان از منطقه پشت کوه و نیریز و رود خور است که این منطقه هم دارای درختان بادام و گردو گل محمدی است.
* بیشه:
این منطقه را میتوان بهترین و باصفاترین منطقه آب و هوایی در کل روستای لایزنگان و منطقه داراب نامید که با وجود درختان گردو و بادام و گل محمدی و جدیداً درختان گیلاس و هلو و شلیل و آلو و…، هر سال شاهد ورود گردشگران بسیاری از تمام مناطق داراب و فارس است که در چند سال اخیر، جشنواره گل محمدی نیز با حضور سران دولتی در این منطقه
برگزار گردید.
* غارهای لایزنگان:
معمولاً در برخی کوه‌ها حفره‌هایی وجود دارد که به آنها غار می‌گویند و اهمیت آنها بستگی به طول، آثار باستانی و… دارد. طول برخی از غارها به بیش از ده متر تجاوز نمی‌کند، ولی طول بعضی از آنها به ده‌ها کیلومتر می‌رسد. از غارهای این منطقه میتوان به:
۱- غار لای سنه
۲- غار معدن گاه (به عمق بیش از پنجاه متر و قطر دهانه نیم متر)
۳- غار باغ کر (به عمق بیش از پانزده متر و قطر دهانه دو متر)
۴- غار پیرنو (به عمق بیش از پانصد متر و قطردهانه نیم متر)
۵- غار پیر شیخ علی (به عمق حدود هشت متر و قطر دهانه حدود دو متر) و غارهای گلو آبک، پس کمانه، چاه شمسی، چاه زرد و… اشاره کرد. روستای لایزنگان از روستاهای قدیمی و بزرگ منطقه داراب است. در مورد قدمت روستا اطلاعات موثقی و مکتوبی موجود نیست، ولی با توجه به اظهارات اهالی روستا و وجود حمام قدیمی و قلعه قدیمی روستا به نام قلعه معصوم خان، میتوان گفت قدمت روستای لایزنگان در مکان فعلی بیش از ۲۰۰سال است. البته وجود تعدادی خرابه و ساختمان‌های متروکه در اطراف روستا نشان از جابه‌جایی چندباره روستا میدهد که میتوان گفت قدمت روستای لایزنگان، بیش از ۵۰۰سال بوده و چندین بار تغییر مکان داده است. قدمت لایزنگان فعلی۳۶۰سال با سند معتبر است. قدمت خشم میان بین لایزنگان فعلی با خشم بالا ۸۰۰سال می‌باشد. قدمت لایزنگان قدیم با نام لایزنکوه در کنار چشمه قدیم آب شرب لایزنگان ۱۹۰۰سال و در سسنک ۲۷۰۰سال
است.
لایزنگان روستای فرهنگی ایران:
برپایی مراسم سالانه جشنواره معرفی پایتخت کتاب و روستاهای دوستدار کتاب ایران با حضور مسئولانی ازاداره کتابخانه‌های عمومی کشور (و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان فارس در تالار وحدت تهران برگزار می شود.روستای لایزنگان داراب فارس درسال۱۳۹۴ عنوان روستای برتر و دوستدار کتاب در ایران دست یافته و شیراز نیز پس از نیشابور و بوشهر سوم شد.